BÀI PHÁT BIỂU CỦA BÀ ALIX TUROLLA TARDIEU

Bài phát biểu của bà Alix Turolla Tardieu, tại Bảo tàng Mỹ thuật, Hà Nội, ngày 14 tháng 11 năm 2025.

Alix Turolla Tardieu là cháu gái của Victor Tardieu, người sáng lập và hiệu trưởng Trường Mỹ thuật Đông Dương, đồng thời là con gái của nhà thơ nổi tiếng Jean Tardieu. Ông Giacomo Turolla, con trai bà đã đọc bài phát biểu này tại buổi lễ.

Bản tiếng Pháp ở bên dưới ngay sau phần ảnh.

Kính thưa,

Việt Nam đã đến với cuộc đời tôi ngay từ ngày tôi chào đời… thậm chí trước đó nữa! Thật vậy, cha tôi, Jean Tardieu đã gặp Marie Laure vào năm 1927, một cô gái trẻ, người mà không lâu sau đó đã hoàn thành Luận án Y khoa mang tên “Sản khoa và sinh sản ở Thượng Bắc Kỳ”, đồng thời bắt đầu nghiên cứu về sinh học thực vật và đã kết thúc bằng một luận án về cây dương xỉ “Loài dương xỉ không có lá ở Bắc Kỳ”: khi đó, cô đã nghĩ đến việc ở lại Hà Nội để làm việc tại Viện Pasteur. Cô ấy là một nhà khoa học trẻ tài năng.

Còn về Jean, như các bạn đã biết, ông đến đây để thực hiện nghĩa vụ quân sự cùng cha mình là Victor Tardieu, người mà tôi đã không may mắn được gặp vì ông đã mất một năm rưỡi sau khi tôi chào đời. Tuy nhiên, ký ức về ông vẫn luôn sống động như thể tôi đã từng biết ông ấy nhờ bà ngoại Caline, người mà tôi đã cùng bà trải qua một phần tuổi thơ khi chơi đàn piano bốn tay, bên cạnh một chú mèo kêu gừ gừ và đôi khi là mùi bánh nướng trong lò: bà từng là một nghệ sĩ đàn hạc nổi tiếng ở Paris.

Những buổi chiều chúng tôi bên nhau, bà thường kể cho tôi nghe về Victor Tardieu, kể về tuổi trẻ của họ, những nghệ sĩ trẻ đã tốt nghiệp, người từ Nhạc viện, người từ Trường Mỹ thuật Paris, và họ đã mài giũa tài năng bẩm sinh của mình thông qua việc học tập nghiêm túc. Bà được định sẵn không chỉ trở thành một nhạc sĩ mà còn là một nhà giáo nổi tiếng, và niềm đam mê giảng dạy này đã rất có ích khi Victor tình nguyện ra trận cứu nước trong Thế chiến thứ nhất, còn bà đã có thể tự mình nuôi gia đình.

Khi còn trẻ, Victor đã là một sinh viên rất giỏi tại Trường Mỹ thuật trong lớp của Léon Bonnat: chính tại đây, ông đã tiếp thu được được tầm quan trọng của một hệ thống đào tạo có thể phát triển các tài năng trẻ cho đến khi họ có thể trở thành chuyên gia và sống bằng nghệ thuật của mình. 

Vậy điểm chung giữa tất cả những điều này là gì? Dĩ nhiên, đó chính là niềm đam mê nghệ thuật hoặc khoa học, nhưng cũng là mong muốn xây dựng những mối quan hệ nhân văn đồng hành cùng họ trong suốt hành trình.

Như tôi đã kể lại trong chuyến đầu tiên đến đây, Victor Tardieu, người đến Hà Nội vào năm 1921, là một người đàn ông đã suy sụp vì nỗi kinh hoàng của bốn năm chiến tranh; ông đau khổ và đi tìm lẽ sống. Với bản tính thân thiện và nồng nhiệt, tại đây, ông nhanh chóng gặp gỡ các nhân vật khác nhau: chính trị gia, quan chức, bác sĩ, giáo viên trung học, nhà khảo cổ… Dần dần, ông đã đưa ra những lựa chọn dựa trên quan điểm, sở thích và tình cảm cá nhân.

Không lâu sau, ông đã gặp gỡ một số thanh niên Việt Nam và trong số đó có một thầy giáo trung học trẻ tuổi, đồng thời cũng là một họa sĩ và người sau đó đã trở thành người học trò đầu tiên của ông. Người ấy, không ai khác, chính là Nam Sơn. Những cuộc trò chuyện của họ rất phong phú và bổ ích, mối quan hệ thầy trò nhanh chóng trở thành sợi dây gắn kết như tình cha con bền chặt suốt đời. Một lần nữa, nhờ cuộc trò chuyện này mà Victor nhận ra sự cần thiết phải hỗ trợ các nghệ sĩ trẻ Việt Nam bằng một chương trình đào tạo bài bản, tương tự như những gì ông đã từng biết từ thời trẻ của chính mình.

Tài liệu lưu trữ tại Lưu trữ Hải ngoại tại Aix-en-Provence đã ghi nhận những khó khăn mà ông đã gặp phải, những hiềm khích được nêu ra và rất nhiều trở ngại tàn khốc do chính đồng bào của ông đã gây ra. Chắc chắn, chỉ một người ở độ tuổi của ông, với kinh nghiệm và hiểu biết sâu sắc về bộ máy quan liêu Pháp và hoạt động bên trong của nó mới có thể đưa một dự án bài bản như vậy đến thành công, một dự án mà ông tiếp tục đấu tranh đến hơi thở cuối cùng.

Trong bối cảnh này, thật không công bằng nếu quên rằng Toàn quyền Merlin là người duy nhất tin tưởng vào dự án này ngay từ đầu. Ngược lại, ông Silice, Giám đốc Trường Mỹ thuật ứng dụng Phnom Penh, đã phản đối chính vị Toàn quyền này… Victor Tardieu đã phản ứng mạnh mẽ, bác bỏ từng luận điểm chống lại dự án của mình. Nghị định thành lập Trường Mỹ thuật, tức Đại học Mỹ thuật Việt Nam của chúng ta, do đó đã được Toàn quyền ký vào ngày 27 tháng 10 năm 1924, và Victor Tardieu đã được bổ nhiệm làm Hiệu trưởng vào ngày 24 tháng 11.

Vài năm trước, tôi đã quyết định giao các tài liệu lưu trữ thuộc sở hữu của mình cho Viện Lịch sử Nghệ thuật Quốc gia (INHA) trong đó có rất nhiều báo cáo do Victor Tardieu gửi chính quyền, các tài liệu thể hiện năng lực và uy tín của ông và cuối cùng là rất nhiều thư từ các học trò thân thiết của ông, mà người gần gũi nhất, một lần nữa, lại là Nam Sơn.

Tôi muốn kết thúc bài viết này bằng vài dòng trích từ bức thư cảm động mà Nam Sơn đã viết cho Jean, cha tôi, một ngày sau khi Victor Tardieu qua đời.

Đây không phải là việc tìm kiếm sự ưu việt, điều hoàn toàn hiển nhiên và được khẳng định bởi tất cả các tài liệu lịch sử, thay vào đó, chúng ta hãy xem xét trường hợp đặc biệt này, nơi cuộc gặp gỡ giữa hai cá nhân giác ngộ và rất khác biệt, hai nhà nhân văn, giữa thầy và trò, giữa một người cha và một người con, đã để lại cho chúng ta một di sản độc đáo và khó quên, vẫn tồn tại đến ngày nay, một thế kỷ sau, vẫn bên nhau, trong tình đoàn kết và hữu nghị.

“Tôi đến nhà thầy Tardieu. Thầy mỉm cười đón tôi trên chiếc ghế bành gần bàn làm việc, tràn đầy sự thanh thản. Sau khi báo cáo với thầy về tiến độ học tập của học sinh, như thường lệ, tôi nói về những kế hoạch tương lai của trường. Toàn quyền đứng về phía chúng tôi; ông ấy động viên chúng tôi hết sức có thể. Rất vui mừng, ông (Tardieu) đã nói với tôi, “Con ơi, hãy thay ta bên cạnh học sinh, đảm nhiệm những việc ta không làm được. Ta sẽ đến thăm học sinh vào thứ Hai (ngày 14 tháng 6)” Tôi cố gắng thay đổi ý định của thầy, nhưng thầy không muốn. Để không làm thầy buồn, tôi nói, “Thưa thầy, chúng ta sẽ xem xét từ giờ đến sáng thứ Hai. Nếu thầy chưa hoàn toàn bình phục, con sẽ đến chấm điểm thay thầy.” “Nếu thầy khỏe lại, chúng ta sẽ cùng đến lớp”. Thầy mỉm cười mơ màng: “Thầy luôn cho các em 17 hoặc 18 điểm – tất nhiên, thầy sẽ căn cứ vào đó để chấm điểm, đừng lo, nếu thầy làm sai thì con có thể sửa sau” “Hiểu rồi, con ạ”.

…và tiếp theo, vẫn là Nam Sơn:

“Tôi khóc cùng ông, người bạn Jean của tôi, một người cha tuyệt vời vì ông yêu thương tất cả học trò, không trừ một ai, như con ruột thịt, một người Thầy tuyệt vời đã dạy dỗ chúng tôi bằng lòng nhân hậu và sự kiên nhẫn, những phẩm chất mà không ai khác có thể tìm thấy ở một người Thầy nào khác – những phẩm chất của trái tim, những phẩm chất của tài năng – một người Thầy theo đúng nghĩa của từ xưa, từ những phường nghệ sĩ xưa, một người Thầy đã cống hiến hết mình cho chúng tôi, cho những đứa trẻ An Nam, với trí tuệ sâu sắc được tôi luyện qua bao năm tháng, một người Thầy đã chấp nhận công việc này như một sứ mệnh, một sứ mệnh thiêng liêng, và với thị hiếu thẩm mỹ hoàn hảo cùng tài năng linh hoạt, ông đã thấu hiểu Nghệ thuật Viễn Đông và dẫn dắt những Nghệ sĩ mà ông đã đào tạo, những nghệ nhân mà ông đã hỗ trợ và khích lệ”.

Xin cảm ơn.

Alix Turolla Tardieu

Nguyên bản tiếng Pháp. 

[salutations]

Le Vietnam est entré dans ma vie le jour de ma naissance…et même avant! En effet, mon père, Jean, avait rencontré en 1927, Marie Laure, une jeune fille qui devait, peu de temps après, terminer sa thèse de médecine intitulée “Obstétrique et natalité dans le Haut-Tonkin” et parallèlement, commençait des études de biologie végétale qui devaient se terminer, là aussi, par une thèse dédiée aux fougères: “Les aspléniés du Tonkin”: à l’époque, elle avait pensé rester à Hanoi pour travailler à l’Institut Pasteur. C’était une jeune scientifique de grand talent.

Quant à Jean, il était venu, comme vous le savez, faire son service militaire auprès de son père Victor Tardieu que je n’ai malheureusement pas pu connaître puisqu’il est mort un an et demi après ma naissance. Toutefois son souvenir est resté extrêmement vivant, depuis toujours, comme si je l’avais connu, grâce à ma grand-mère Caline avec laquelle j’ai passé une partie mon enfance à faire du piano à quatre mains, avec un chat qui ronronnait et quelquefois le parfum d’un gâteaux dans le four: elle avait été une harpiste importante à Paris. 

Pendant ces après-midi que nous passions ensemble, elle me parlait de Victor, me racontant leur jeunesse, de jeunes artistes sortis, l’une du conservatoire, l’autre de l’école des Beaux-arts de Paris et qui avaient su consolider leur talent de naissance par une étude acharnée. Elle allait devenir, non seulement une musicienne d’orchestre, mais un professeur renommé et cette passion de l’enseignement lui fut très utile pendant la Grande guerre, alors que Victor s’était engagé volontaire pour sauver la patrie, et qu’elle put entretenir toute seule sa famille en donnant des leçons. 

Encore jeune, Victor avait été un très bon élève de l’école des Beaux-arts dans la classe de Léon Bonnat: c’est là qu’il put intérioriser l’importance d’un système de formation qui seul peut développer les jeunes talents jusqu’à ce qu’ils deviennent des professionnels et puisse vivre de leur art.

Quel est donc le commun dénominateur de tout cela? C’est la passion pour l’art ou la science, bien sûr, mais aussi la volonté d’établir des relations humaines qui les ont accompagnés dans leur parcours.

Comme je l’avais raconté, lors de mon premier voyage ici, le Victor Tardieu qui arrive à Hanoi en 1921 est un homme détruit par l’horreur de 4 ans de guerre; il est désemparé et cherche à retrouver une raison de vivre. Sa nature est cordiale et chaleureuse; ici il rencontre bien vite toutes sortes de personnes très différentes entre elles, les hommes politiques, les officiels, les médecins, les professeurs du lycée, les archéologues… Petit à petit, il fait un choix basé sur ses opinions, ses goûts et sur ses sympathies personnelles.

Bien vite, il rencontre des jeunes vietnamiens, et parmi eux il y avait un jeune professeur de lycée qui fait aussi de la peinture et qui devient son premier élève. Il s’agit évidemment de Nam Son. Leurs conversations sont nombreuses et fructueuses, le rapport entre le maître et l’élève devient vite un rapport filial qui s’instaure pour toujours. C’est encore une fois grâce à leurs conversations que, dans l’esprit de Victor, se fait jour la nécessité de soutenir les jeunes artistes vietnamiens, si doués, par un enseignement structuré tel qu’il l’avait connu lui-même dans sa jeunesse.

Les Archives d’Outremer à Aix-en-Provence, par exemple, rendent compte des difficultés qu’il rencontre, des inimitiés subies, des innombrables et cruels obstacles créés par ses compatriotes eux-mêmes. Sans aucun doute, seul un homme de son âge, de son expérience, de sa connaissance de la bureaucratie française et de ses rouages, pouvait aboutir et réussir à porter à bon port un projet aussi structuré, pour lequel il continuera à se battre jusqu’à sa mort.

A ce propos, il serait injuste d’oublier que le Gouverneur Merlin fut le seul à croire en ce projet dès le début, au contraire M. Silice, directeur de l’école des appliqués de Phnom Pen, s’insurge auprès du même gouverneur… Victor Tardieu répond énergiquement en réfutant point par point les arguments contraires à son projet. Le décret de fondation de l’Ecole des Beaux-Arts, notre Vietnam University of Fine Arts, est ainsi signé par le Gouverneur Long le 27 octobre 1924: Victor, le fondateur, est nommé directeur le 24 novembre.

Il y a quelques années, j’ai décidé de confier à l’INHA, Institut Nationale d’Histoire de l’Art, les archives en ma possession. On y trouve de nombreux rapports signés de Victor Tardieu, adressés à l’administration, des documents de toutes sortes où s’exprime toute son énergie et son autorité et enfin de très nombreuses lettres de ses chers élèves dont le plus proche est encore une fois Nam Son.

Je désire conclure ces lignes par quelques passage de la lettre émouvante que Nam Son écrit à mon père Jean, au lendemain de la mort de Victor Tardieu.

Aujourd’hui, il ne s’agit pas de chercher une primauté, absolument évidente et confirmé par toute la documentation historique: penchons-nous plutôt sur ce cas exceptionnel où une rencontre entre deux êtres illuminés et si différents, deux humanistes, entre un maître et son élève, entre un père et un fils, nous laisse un héritage unique et inoubliable qui vit encore aujourd’hui, cent ans après, toujours ensemble, dans la solidarité et l’amitié.

[…]<< je monte chez M. Tardieu. Il me reçoit souriant dans son fauteuil près de la table de bureau, plein de sérénité. Après lui avoir rendu compte de la marche du bureau des études de ses élèves, comme d’habitude, je parle des projets d’avenir de l’école, le Gr.[gouverneur général] est pour nous, il nous encourage le plus qu’il peut. Très content il m’a dit “mon enfant, remplacez-moi auprès des élèves, remplacez-moi pour tout ce que je ne peux pas. J’irai voir mes élèves lundi (14 Juin). J’essaie de lui faire changer d’avis, il ne le veut pas; pour ne pas le contrarier, je lui dis “Mon cher Maître nous verrons d’ici jusqu’à lundi matin, si vous n’êtes pas encore complètement rétabli, j’irai noter les élèves à votre place, les corriger. Si vous êtes rétabli, nous irons ensemble au cours”. Il sourit mélancoliquement: “Je leur donne toujours 17, 18 points – Bien entendu, je me baserai dessus pour les noter, soyez tranquille, si je me trompe vous les rectifirez ensuite” – “Entendu mon enfant.” >>

…et plus loin, toujours Nam Son:

<<Je pleure avec vous, mon ami Jean, un excellent père car il aime, sans exception, tous ses élèves comme ses enfants, un excellent Maître qui nous a éduqués avec bonté et patience et dont on ne retrouvera plus jamais les mêmes qualités en un autre, qualités du cœur, qualités du talent, un Maître dans toute l’acception du terme ancien des corporations d’artistes d’autrefois, un Maître qui nous a donné le meilleur de lui-même, aux enfants d’Annam sa haute intelligence mûrie par la longue expérience, un Maître qui a accepté ce travail comme un apostolat, une mission divine et qui avec un goût sûr, un talent souple a su comprendre l’Art de l’Extrême-Orient et guider [les] Artistes qu’il a formés, [les] artisans qu’il a soutenus, encouragés.>>

Merci

Alix Turolla Tardieu

Vui lòng dẫn nguồn cụ thể khi chia sẻ bài viết từ Artinsight. Khi sử dụng bài viết cho mục đích thương mại, liên hệ qua địa chỉ artinsight.vn@gmail.com.